حجاب و پوشش در عصر صفوی

(فهرست مطالب)

عنوان صفحه

فصل اول : کلیات 1

چکیده 2

مقدمه 3

پرسش اصلی تحقیق 6

بیان مساله 6

سوابق مربوطه 6

فرضیه ها 7

اهداف تحقیق 7

فصل دوم :معرفی منابع و ماخذ 8

بررسی و معرفی منابع و ماخذ 9

فصل سوم :اهمیت پوشش و حجاب 13

پوشاک زنان ایرانی در ادوار مختلف 14

پوشاک از دیدگاه جامعه شناسی 18

پوشاک به عنوان شناسنامه هویت ساز 21

ارتباط رنگ پوشاک ، با فرهنگ جامعه و طبقات اجتماعی 26

پوشاک به مثابه نعمت الهی 31

تاثیر جغرافیای محیط زیست بر پوشاک 33

فصل چهارم : لباس زن در آئین مقدس اسلام 35

پوشش و حجاب زن از دیدگاه اسلام 36

اهمیت حجاب در اسلام 39

آثار حجاب و پوشش 43

فصل پنجم : لباس ارامنه 45

لباس ارامنه در دوره صفویه 46

پوشاک زنان فریدن 48

تزئینات زنان فریدن 55

پوشاک مردان فریدنی 57

پوشاک مردان فریدن در موقع کار 60

پاپوش های ارامنه فریدن 61

فصل ششم : پوشاک در ادوار مختلف 63

عنوان صفحه

پوشاک ایرانیان در ادوار مختلف 64

دیدگاه پادشاهان صفوی نسبت به اروپائیان و حضور آنها در ایران 73

اروپاییهای که لباس ایرانی پوشیدند 77

فصل هفتم : بافته های ایرانیان 79

بافته های ایرانییان در عصر صفوی 80

پارچه بافی در دوره صفوی 91

توجه شاهان صفویه به پارچه بافی 95

قلمکار در دوره صفویه 99

منسوجات گلدوزی دوره صفوی 101

قلاب دوزی در عهد صفوی 103

فصل هشتم : لباس زنان 104

پوشش زنان در دوره صفویه 105

پوشش و حجاب سر زنان در دوره صفویه 110

انواع پوشش پای زنان در دوره ی صفویه 113

ویژگی لباس زنان در دوره صفویه 115

زیورآلات زنان دوره ی صفوی 121

پوشاک زنان در زمان شاه عباس اول صفوی 123

پوشاک زنان ارامنه جلفای اصفهان و زنان یهودی در زمان شاه عباس اول صفوی 125

پوشاک زنان در زمان شاه صفی صفوی 127

نوع پوشاک زنان در زمان شاه سلیمان صفوی 129

پوشش و پوشاک زنان در زمان شاه سلطان حسین صفوی 132

فصل نهم : لباس مردان در دوره صفویه 133

تن پوش مردان در دوره صفویه 134

پوشش سر مردان در دوره صفویه 143

پوشش پای مردان در دوره صفویه 148

زیورآلات مردان در دوره صفویه 151

پوشاک نبرد مردان در دوره صفویه 153

پوشاک قورچیان در دوره صفویه (شاه عباس اول) 156

فصل دهم : لباس و پوشش دوره صفویه از دیدگاه جهانگردان 157

عنوان صفحه

فصل دهم : لباس و پوشش مردان وزنان در دوره صفویه از دیدگاه شاردن جهانگردی اروپایی 158

لباس مردان و زنان ایران در دوره صفویه به نوشته تاورنیه جهانگرد اروپائی 168

لباس و پوشش ایرانیان در دوره صفوی به نوشته پیتردلاواله جهانگرد اروپائی 176

پوشش در دوره صفوی به نوشته کمپر جهانگرد اروپائی 183

فصل یازدهم : نتیجه گیری 185

ضمائم 188

منابع و ماخذ 214

فصل اول :

c کلیات

مقدمه :

 انگیزه پدید آوردن پوشاک و اختراع جامه، ناشی از نیاز آدمی به دفاع تن خود در برابر عوارض طبیعی به ویژه سرما و گرما بوده است. اما همان طور که هر وسیله زندگی، هنگامی که پا از دایره رفع نیازهای ابتدایی و نخستین بیرون بگذارد، حالت تفنن به خود می گیرد و در طول زمان از شکل اولیه و صورت ساده خود بیرون می آید و وسیله هنرنمایی و ابراز سلیقه می گردد، تن پوش آدمیان نیز در سرگذشت بس شیرین خود به مقتضای اقلیم زیست و محل زندگی، میزان درجه تمدن و فرهنگ، عقاید مذهبی و آداب و رسوم، دستخوش دگرگونیهای بی شمار و شگفت انگیزی شده است که عوامل اجتماعی و اقتصادی و ارتباطی به ویژه سلیقه و ابتکار پوشندگان در تکامل و تنوع آن سهم بسزایی داشته است. بررسی تحول پوشاک نه تنها از نظر تاریخ و هنر قابل اهمیت است، بلکه از دیده جامعه شناسیو فهم روانشناسی ملتها نیز بسیار اهمیت دارد. در محاسبه ملی ایرانیان، شاهنامه فردوسی توسی، استفاده از پوست و موی جانوران برای پوشانیدن تن و بر، به زمان هوشنگ پیشدادی نسبت داده شده است ولی آموختن رشتن پشم و تافتن نخ و بافتن پارچه و دوختن جامه از جمشید جم آن شهریار مبتکر دوران اساطیری است که بسیاری از اختراعهای دیگر نیز به نسبت داده شده است.

به طور بررسی داستان تاریخی پوشاک و پوشش، جدا از بررسی تمدن و تاریخ اجتماعی و اعتقادی بشر امکان پذیر نیست، زیرا پوشاک مبین تحولات یک جامعه و در عین حال بیانگر تفاوت های است که میان اقشار آن جامعه وجود دارد.

پیشاز تاریخ و تاریخ متکی به باستان شناختی است؛ باستان شناختی خود دنباله ی تاریخ طیبی است. با کمک باستان شناسان می توان پیشرفت بشر را دوره های پیش از تاریخ و دوران تاریخی تعقیب کرد؛ باستان شناسان نیز از طریق مدارک و اسناد مکتوب (در نقاطی که خط مورد استفاده قرار گرفته است) یا از طریق آثار باقی مانده (نقاشی، مجسمه، نقش برجسته)، البته در نقاطی که خط دیرتر کاربرد پیدا کرده اطلاعاتی را در اخیتار ما قرار می دهند. و از روی آنها پی می بریم که انسان در آغاز آفرینش نیازی به پوشش تن و سر نداشته زیرا بدنش پوشیده از مو بوده ولی در نتیجه ی تکامل و کم شدن موهای روی پوست بدن، که به لحاظ تاثیر اوضاع طبیعی رخ داده بود احساس نیاز به پوشاندن تن و سر برای دفاع از خود در مقابل گرما و سرما و سایر عوامل طبیعی در او قوت گرفت.

همان طور که بشرمراحل اولیه ی تمدن را طی می کرد و پوشش او نیز همانند وسایل و تجهیزات زیست محیطی اش با دیگر جنبه ی تفنن و آرایش یافت و به مقتضای اوضاع طبیعی و اقلیمی، میزان درجه تمدن و فرهنگ، عوامل اجتماعی و اقتصادی و اعتقادی در طی قرون و اعصار تغییر شکل داد تا اینکه وسیله ای شد برای ابزار سلیقه و نماد اختلاف طبقاتی؛ یعنی قطع نظر از احتیاج و تغییرات جوی – محیطی، تغییرات فرا و جنس تن پوش را موجب شد، و به لحاظ میزان درجه یتمدن و تسلط حکومت ها، کم کم تن پوش شکل معینی پیدا کرد سبب به وجود آمد مُد شد؛ مُد، از دیرباز تابع قدرت و تمدن ملت ها بوده است؛ و در هر دوره ای از تاریخ، بشر تابع یکی از حکومت های قدرتمند؛ مثلاً تمدن مصر و پوشاک آن که یکی از قدیمی ترین تمدن ها و مظاهر آن می باشد بوده هنگامی که ایران به دلیل قدرتمند بودن مهد تمدن مشرق زمین و حتی جهان آن روز (عهد باستان) به شمار می آمده بیش تر ملل آن روز خواه ناخواه تابع آداب و رسوم و فرهنگ و تمدن ایران زمین بوده اند کشفیات جدید باستان شناسی از نفوذ یکی از مظهرهای تمدن ایران یعنی تن پوش و مُد ایرانی در نقاط مختلف حکایت می کند.

بنابراین مطالعه و تحقیق درباره پوشش تن آدمیان از آغاز تا امروز مستلزم مطالعه و تحقیق درباره چگونگی متحول شدن بشر و محیط زیست اش و اوضاع اجتماعی و فرهنگی او به طور کلی متمدن شدن او دارد.

 پرسش اصلی تحقیق :

1 . 1 ) با توجه به عنوان مورد بررسی رساله که «حجاب پوشش در عصر صفوی» می باشد. سوالات زیر به عنوان پرسش اصلی تحقیق جهت آگاهی بیشتر پیرامون چگونگی پوششو حجاب در این دوره مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است :

1 ) زنان و مردان ایرانی در عصر صفویه چه نوع پوششی داشتند ؟

2 ) آیا پوشش ایرانیان متأثر از شیوه زندگی سنتی آنان بوده است؟

3 ) آیا ایرانیان از تغییر لباس استقبال نمی کردند؟

4 ) آیا اروپائیان از نوع پوشش ایرانیان تأثیر پذیرفتند؟

1 . 2 ) بیان مسأله

 1 ) یکی از مهمترین مظاهر مهم فرهنگی در ایران عصرصفویه اعتقاد به پوشش و نوع لباسی است که بیانگر نگاه ایرانی به عصمت و خودپوشی بوده است. در این زمینه ایرانیان با عنایت به ساختار اجتماعیشان پوششی را انتخاب کرده بودند که مناسب با فرهنگ سنتی آنان بود. در نتیجه برای آگاهی بیشتر در این رساله به بررسی آیا پوشش و حجاب در دوره صفوی از اهمیت برخورد بوده است؟

2 ) ارتباط پوشاک با فرهنگ جامعه و طبقات اجتماعی چگونه بوده است؟

3 ) آیا پوشش ایرانیان در دوره صفوی با دوره ای قبل تفاوت قابل توجهی داشته است؟

4 ) آیا پوشش ایرانیان در این دوره تحت تأثیر اروپائیان و بیگانه قرار گرفته و یا بالعکس به نوع پوشش اروپائیان تاثیر گذار بوده است؟

1 . 3 ) سوابق مربوطه

در زمینه لباس و نوع پوشش ایرانیان نوشته های مستقلی در تاریخ ایرانیان به نظر نمی رسد. آنچه که در این زمینه مناسب تشخیص داده شده نوع پوشش در بعضی از نوشته های سیاحان اروپائی تاورینه و شاردن می باشد البته مورخین ایرانی بیشتر به جنبه های سیاسی تاریخ ایران توجه داشتند. همین طور تصاویر و عکسهایی که در سفرنامه ها آورده شده و ضیاکاری های باقی مانده از دوره صفویه در بررسی این موضوع بسیار به ما کمک می کند.

1 . 4 ) فرضیه ها

اساس کار نگارنده در طول تحقیق بر مبنای این فرضیات است.

1 ) به نظر می رسد ایرانیان با توجه به بافت فرهنگی شان حاضر به تغییر نوع پوشش خود نبودند.

2 ) به نظر می رسد که ایرانیان با پوشش خود توانستند نوعی نگاهدارنده سنت دیرینه خود باشند.

3 ) به نظر می رسد ایرانیان با تاثیرپذیری از غرب به مرور (متغیر مستقل تأثیرپذیر از غرب، متغیر وابسته – نوع لباس را عوض کردند.

1. 5 ) اهداف تحقیق

نگارنده از انتخاب و بررسی این پژوهش اهدافی را مدنظر داشته است که به اختصار به آنان اشاره می شود.

1 ) گوشه ای از تاریخ اجتماعی ایران را جهت شناخت روحیات ملی بررسی می کند.

2 ) سعی داشته با نگاهی نو به تاریخ لباس و انواع پوشش به شناخت فرهنگ سنتی ایران در عصرصفویه بپردازد.

3 ) تفاوتی را که در نوع پوشاک و پوشش طبقات مختلف جامعه (اعم از زن و مرد) وجود داشته بیان نماید

فصل دوم :

c معرفی منابع و مآخذ

¹ فصل دوم : معرفی منابع و مأخذ

2 . 1 ) بررسی و معرفی منابع و مآخذ

در بررسی پژوهش موردنظر منابع و مأخذ چندی مطالعه و استفاده شده که جهت شناسایی بهتر آنها را تقسیم بندی نموده و به ارزیابی مختصری می پردازیم :

1 ) سفرنامه ها ؛

ب) عکس ها و تصاویر ؛

ج ) کتب.

الف ) سفرنامه ها

سفرنامه هایی که سیاحان و جهانگردان اروپائی در طی سفرهای خود نوشته و گردآورده بودند که در آن کل مسائل ایران اعم از مسائل فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی را بررسی کردند جز منابع دست اول این پژوهش می باشد و از آن جایی که بیشتر آنها همراه با گروه های تجاری از کشورهای اروپائی به ایران می آمدند با دربار در ارتباط نزدیک بودند و مطالب و اطلاعات دقیقی را در آثار خود گرد آورند.

مهمترین این سفرنامه ها که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از :

1 ) سفرنامه شاردن : شاردن شوالیه فرانسوی بوده است که در زمان شاه عباس دوم و شاه سلیمان در ایران به سر می برده است و در سفرنامه خود به بیان آداب و رسوم و طرز رفتارها و پوشاک ایرانیان و بسیاری از مطالب دیگر پرداخته است و حاوی مطالب مفیدی است در مورد آئین های ایرانیان از جمله تدفین، ازدواج، میهمانی و خواستگاری و به بررسی علایق ایرانیها از جمله رنگ مورد علاقه ایرانیان و سرگرمی آنها پرداخته و از همه مهمتر به توصیف کامل نوع پوشاک و چگونگی پوشش در این دوره پرداخته است که این پوشش از سر شامل می شود تا پوشش پاها و برای پژوهش موردنظر بسیار مفید بوده است.

2 ) سفرنامه شاورینه : ژان باتیت تاورینه جهانگرد فرانسوی بوده است که در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم در ایران بوده است وی نیز در سفرنامه خود به شرح آداب و رسوم و پوشش ایرانیان و بسیاری از مطالب دیگر راجب ایران و ایرانیان پرداخته است و از محله به توصیف انواع پوشش سر و بدن و پا و زینت آلات و جواهرات و انواع لباسهای که در خانه و خارج از خانه پوشیده می شده است پرداخته و به بررسی تفاوت نوع پوشش اعیان و طبقه های پائین و متوسط جامعه پرداخته است که با از منابع دست اول بسیار مفید برای پژوهش موردنظر بوده است.

3 ) سفرنامه دلاواله : پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی بوده که او نیز مانند سایر دیگر جهانگردان به توصیف ایران و خصوصیات ایرانیان پرداخته است و توضیحاتی را نیز راجب صفت پارچه و پارچه بافی در ایران آن دوره داده است.

ب ) عکس ها و تصاویر

در بخش بررسی سفرنامه از عکس هایی که سیاحان همراه با توضیحات خود از نوع پوشاک و سرپشمی ایرانیان درج کرده اند استفاده می کنیم که در این عکس ها برای پژوهش، بسیار مفید بوده است زیرا عملاً می توانیم توضیحات و توصیفات جانگردان را به چشم ببینیم و درک کنم و به نکته های دقیقی است می یابیم این منابع نیز از منابع است اول ما می باشد.

ج ) کتب

کتابهای مورد استفاده در این پژوهش نیز عمدتاً به دو بخش منابع دست اول و مطالعات و تحقیقات تقسیم می گردد.

1 ) منابع دست اول : یعنی کتابهایی که مؤلف آنها یا در همان زمان دوره می زیسته و درگیر در مسائل سیاسی و اجتماعی بوده و یا اینکه در آن دوره از ایران بازدید داشته است. در رابطه با گروه اول از ایرانی های که در آن دوره زندگی می کردند هیچ شخصی آثاری بر جای نگذاشته و در رابطه با گروه دوم سفرنامه های سیاحان و جهانگردان مهمترین منبع می باشد کتابهایی چون سفرنامه دلاواله و سفرنامه کمپر سیاح آلمانی و سفرنامه تاورینه و شاردن جز این منابع می باشد.

2 ) مطالعات و تحقیقات : این دسته از کتابها که دوره ی نزدیک به دوره معاصر ما تألیف شده اند و منتشر گردیده اند از منابع دست دوم می باشند که مطالب بسیار مفیدی را که بازار روی منابع دست اول جمع آوری شده اند در اختیار ما قرار داده اند از جمله کتاب تاریخ هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی جهراکساغیبی شاهکارهای هنر ایرانی پرفسور پوپ، تاریخ اجتماعی ایران اثر راوندی، گنجینه ی تاریخ ایران عبدالعظیم رضایی، ایران در زمان صفویه نوشته دکتر تاج بخش، کتاب نگار زن نوشته حوری مقدم دایره المعارف زن ایرانی (1) دکتر مصطفی اجتهادی، دایره المعارف اسلام، پوشاک در ایران زمین سید سودآور دیبا، کتاب پوشاک ایرانیان از دیرباز تاکنون نوشته جلیل ضیاءپور. صنایع ایران نوشته محمد حسن زکی، زن ایرانی در سفرنامه ها نوشته فرشته پناهی و زن در تاریخ نگاری صفویه نوشته عباسقلی غفاری فرد فصلنامه فرهنگی پیمان تمام این کتاب ها مطالب مفیدی را برای این پژوهش ارائه می دهد مثلاً کتاب زن ایرانی سفرنامه نویسان فرنگی میترا مهرآبادی به توصیف نوع پوشاک زنام در زمان شاه عباس پرداخته که تا زمان شاه سلطان حسین را دربر می گیرد. حتی پوشام ادیان دیگر از جمله زردشتی های اصفهان و ارامنه جلفا را در زمان شاه عباس بزرگ و شاه سلیمان صفوی بیان می کند یا تاریخ صفویه جلد دوم به توضیح کامل پارچه بافی و انواع پارچه های دوره صفویه پرداخته همراه با عکس و تصویر لباسهای دوخته شده است و یا شکاهکاری هنر ایران پرفسور پوپ به بافته های عصرصفوی پرداخته و همچنین کتاب اروپائی ها و لباس ایرانیان به شرح تغییر لباس در عصر صفویان و نقش اروپائی ها در تیتر لباس پرداخته که به قصد وارد کردن اجناس خود به بازارهای ایران اقدام به عمل نموده بودند. و در جهت و سقم آنها جای تردیدی نیست. چون بامطالبی که در منابع دست اول آورده شده تناقضی ندارد.

تدفین، ازدواج، میهمانی ها و نوع خوراک و خواسته های ایرانیان و پوشش و حجاب ایرانیان و رنگها مورد علاقه ایرانیان آداب و رسوم پادشاهان و قوانین دربار آنها است و حتی به بررسی سرگرمی ها و آئین های حمام رفتن، نوع بناها و آثار ایرانیان، معماری ایرانی و آداب و رسوم خواستگاری ایرانی پرداخته است